КУЗЬМИН-ТЕРЕНТЬЕВ Федор (Феодор) Михайлович /1886 жылы 17 (29) наурызда туған – 1937 жылы 21 қазанда қайтыс болған/ – әскери ветеринария дәрігері, практикалық ветеринарияның көрнекті қайраткері, Қазақстандағы ғылым мен жоғары ветеринариялық білім беруді ұйымдастырушы [1, 2, 3].

Ф.М. Кузьмин-Терентьев Владимир губерниясының Вязников уезінің Холуя слободасында запастағы аға әскери фельдшердің отбасында дүниеге келген [1, л. 6]. 1912 жылдың 6 (18) ақпанына дейін ол Кузьмин, Терентьев фамилияларын кезектесіп алып жүрді. Аталған уақыттан кейін, Владимир рухани консисториясы оған және оның інісіне “Кузьмин-Терентьев” қос фамилиясын алып жүруге рұқсат берді [1, ЛЛ. 22-22 туралы.].

Ф.М. Кузьмин-Терентьев Шуй рухани училищесін бітіріп, Владимир рухани семинариясына оқуға түсті. Владимир рухани семинариясының I-IV сыныптарының курсын аяқтағаннан кейін, 1906 жылы қазанда ол Орынбор рухани семинариясында оқуын жалғастырып, оны 1908 жылы маусымда бітірді, бұл оған университетке немесе институтқа түсуге мүмкіндік берді [1, ЛЛ. 8, 66-67]. 1908 жылы 2 (15) тамызда Ф.М. Кузьмин-Терентьев Юрьев ветеринария институтының (ЮВИ) I курс студенті қатарына қабылданды [1, л. 3].

ЮВИ-де оқу барысында Ф.М. Кузьмин-Терентьев хирургиялық және терапевтік клиникаларда I-ден IV-ге дейінгі курстар мен практикадағы зерттелетін пәндер бойынша ғылыми дәрежеге сынақтан өтті [1, ЛЛ. 39-49, сурет.1].

1913 жылы 18 (31) мамырда Ф.М. Кузьмин-Терентьев ЮВИ-ді бітіріп, 1913 жылы 24 мамырдағы (5 маусым) № 731 уақытша куәлігін алып, оған арнайы үлгідегі дипломның түпнұсқасы берілгенге дейін 6 ай бойы қолданылу мерзімімен ветеринар (ветеринаия дәрігері) дәрежесіне ие болды [1, ЛЛ. 61-62, сурет. 2].

Ф.М. Кузьмин-Терентьев өзінің мансабын 1913 жылы 1(14) қыркүйекте, 17-ші Гусар Чернигов полкінде кіші ветеринария дәрігері болып қызмет етуден бастады. [2, б. 81].

1-дүниежүзілік соғыс кезінде (1914-1915 жж.) Австрияда полкпен бірге белсенді армияда, майданда болып [3, л. 226], онда 1915 жылдың 24 шілдесіне (5 тамызына) дейін қызмет етті [3, л. 228].

1915 жылдың шілде айының соңынан (тамыздың басынан) 1918 жылдың 11 (24) қаңтарына дейін Ф.М. Кузьмин-Терентьев Минск аудандық әскери-ветеринариялық кеңсесінде іс жүргізуші болып қызмет етті [3, л.228].

1918 жылдың мамырынан қыркүйегіне дейін Ф.М. Кузьмин-Терентьев Орынбор қаласындағы медициналық бейіндегі санитарлық-гигиеналық зертхананы басқарды (кейіннен – КИЭМ, қазіргі уақытта – ҚР ДСМ, Алматы қ. “Хамза Жұматов атындағы Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығы” РМҚК) [3, л. 228, 5, 6].

1918 жылдың қыркүйегінен 1920 жылдың ақпанына дейін Ф.М. Кузьмин-Терентьев мобилизация бойынша аудандық басқармада, генерал А.И. Дутовтың ақ армиясының қатарында ветеринария дәрігері болып қызмет етті [3, л. 228, 4, л. 21 об.].

1920 жылдың мамырынан 1922 жылдың қыркүйегіне дейін Қызыл Армия қатарында кезеңдік батальонның ветеринария дәрігері және Ташкент әскери-ветеринариялық лазаретінің меңгерушісі болып қызмет етті [3, л. 228].

1922 жылдың күзінде Ф.М. Кузьмин-Терентьев қызыл армиядан босатылып, Орынбор қаласына келіп, 1922 жылы 22 қыркүйекте КАССР халық егіншілік комиссариатының (НКЗ) Орталық ветеринариялық-бактериологиялық зертханасының (ЦВБЛ) меңгерушісі болып тағайындалды, онда 1923 жылдың 6 ақпанына дейін жұмыс істеді. [3, л. 226 туралы., 7].

1923 жылы 6 ақпанда Ф.М. Кузьмин-Терентьев ветеринария бөлімінің бастығы болып ауыстырылды [3, л.226 об.] және КАССР НКЗ алқасының мүшесі болып сайланды [2, Б. 82].

КАССР аумағындағы ауыл шаруашылығы жануарлары арасында құтырудың өршуіне байланысты, 1923 жылы желтоқсанда Ф.М. Кузьмин-Терентьев қаңғыбас иттерді аулау бойынша губисполкомдарға ұсыныстар берді [8].

Малға ветеринариялық қызмет көрсету нормасын белгілеу үшін, 1924 жылы 24 мамырда, ветеринария бөлімі, республиканың губерниялары мен облыстарында мал саны мен ветеринария қызметкерлерінің штаты туралы мәліметтерді талап етті [8, Л.191].

КАССР НКЗ ветеринария бөлімінің басқарушысы лауазымына тағайындалғаннан кейін Ф.М. Кузьмин-Терентьев, 1924 жылғы 14 тамыздағы № 34 жауапты қызметкердің жеке парағын толтыру кезінде, белгісіз себептермен өзінің ресми туған күнін, 1886 жылы 29 наурыздан 1886 жылы 2 наурызға өзгертті. [3, л. 226, 4, л. 21].

Ф.М. Кузьмин-Терентьевтің басшылығымен жыл сайын КАССР НКЗ ветеринария басқармасының жылдық есептері жасалды, онда республикадағы ветеринариялық істің жай-күйі көрсетілді [9].

1924 жылы Ф.М. Кузьмин-Терентьев губветотдел арқылы ауыл шаруашылығы жануарларының жұқпалы ауруларының республикаға және оның провинциялары мен облыстарының ішінде таралуын болдырмау үшін қатаң карантиндік шаралар қабылдады [10].

Ф.М. Кузьмин-Терентьев 1924-1925 жылдары ОКБЛ-ны Қазақ өлкелік ветеринариялық – бактериологиялық институтына (ККВБИ) қайта құру және оны одан әрі қалыптастыру кезінде көп күш пен энергия жұмсады [2, 82-бет].

Ф. М. Кузьмин-Терентьевтің басшылығымен Қазақстанда құтыру, жылқы маңқасы, сібір жарасы, ірі қара малдың өкпесінің жалпы қабынуы, актиномикоз, туберкулез, қой шешегі, ірі қара малдың эмфизематозды карбункулы, аусыл, пастереллез, шошқа жүзі, жылқы сақауы, жылқылардың инфекциялық энцефаломиелиті, қышыма, түйе трипаносомозымен күресу және жою бойынша іс-шаралар жүргізілді [11].

1926 жылғы 22 қыркүйектегі № 109 бұйрыққа сәйкес КАССР ҰКЗ бойынша Ф.М. Кузьмин-Терентьев Бүкілодақтық ветеринариялық ғылыми-ұйымдастыру съездіне қатысты [12].

1926 жылдың соңында Алма-Ата ветзоотехникумының өкілі бастаған, студент жастарды кедейшілікке алып келген большевиктік билікке наразы студенттердің демонстрациясы өтті. Осыған байланысты Ф.М. Кузьмин-Терентьев өз хатында КАССР Халық ағарту комиссариатынан осы мәселені тек Алма-Ата ветзоотехникумының Әкімшілігімен ғана шектей отырып, осы жағдайды реттеуді сұрады [13].

1928 жылы 11 сәуірде Ф.М. Кузьмин-Терентьевтің көмегімен Қызылорда қаласында ККВБИ (ҚазҒЗВИ) жанындағы Пастер станциясын ашуға қаражат бөлінді [14].

Ф.М. Кузьмин-Терентьев КАССР НКЗ ветеринария басқармасының бастығы және алқа мүшесі болып 1928 жылдың шілдесіне дейін қызмет атқарды, ал сол жылдың қыркүйегінде КАССР НКЗ-дан республиканың саяси-ағарту комитетінің мүшесі болып тағайындалды [15].

1929 жылдың басында, Қазақстан Үкіметі, Ф.М. Кузьмин-Терентьевке Қазақ мемлекеттік ветеринария институтын (АЗВИ) ұйымдастыруды тапсырып, оны институт басқармасы мен кеңесінің хатшысы етіп тағайындады. Ол АЗВИ-ді ұйымдастыру және оған профессорлық-оқытушылық кадрларды іріктеу бойынша осы жауапты міндетті абыроймен атқарды: 1929 жылы 1 қазанда Алма-Ата қаласында АЗВИдің ресми ашылуы өтті [2, 82, 16 беттер].

Қазақ мемлекеттік ветеринария институты (АЗВИ) бойынша 1930 жылғы 1 ақпандағы № 45 бұйрыққа сәйкес, Институт басқармасы мен кеңесінің хатшысы Ф.М. Кузьмин-Терентьев өз еркімен және № 2-ші ветеринария басқармасы бастығының телефонограммасы негізінде жұмыстан шығарылды [17].

Ф.М. Кузьмин-Терентьевтің 1930 жылы ақпаннан 1934 жылға дейінгі қызмет кезеңі туралы ештеңе белгісіз.

1935 жылға қарай Ф.М. Кузьмин-Терентьев Краснорск өлкесінің сүт-ет совхоздарының Минусинск трестінің ветеринария бөлімінің бастығы болып жұмыс істегені анықталды [18].

1936 жылы 6 қазанда Ф.М. Кузьмин-Терентьев Минусинск түрмесіне қамауға алынып, 1936 жылы 7 қазанда оған бұлтартпау шарасын таңдау және диверсиялық айыптау туралы қаулы шықты [4, л.18].

1936 жылдың 15 қазанына қарай ол Красноярск өлкесіндегі НКВД Басқармасы ЭКО УГБ-на Красноярск түрмесіне ауыстырылды [4, ЛЛ. 21-21 об.].

КСРО-дағы жаппай саяси қуғын-сүргін жылдарында, мемлекеттік қауіпсіздік тергеушілері, айыпталушылардан тағылған айыптан бас тартқан кезде, үнемі заңмен рұқсат етілмеген әдістерді қолдана отырып (негізінен азаптау) жауап алуға жүгінді. Осындай тергеулерден кейін, 1936 жылы 5 желтоқсанда мемлекеттік қауіпсіздік тергеушісі жауап алу кезінде Ф.М. Кузьмин-Терентьев: “Иә, Мен осы уақытқа дейін тергеуге жалған айғақтар беріп, тресте диверсиялық жұмыстың болуын және оған жеке қатысуын жоққа шығарғанымды мойындауым керек” деп айтуға мәжбүр болды [19]. Тағы бір айта кетерлігі, Ф.М. Кузьмин-Терентьев екі ай бойы өз кінәсін толығымен жоққа шығарған жауап алу хаттамалары қылмыстық істе болмаған, өйткені олар тергеу нәтижесінде жойылған болуы мүмкін. Осылайша, сталинизм кезінде КСРО-дағы барлық саяси қылмыстық істер бұрмаланды.

1937 жылы 1 шілдеде Красноярск өлкелік сотының арнайы алқасы Ф.М. Кузьмин-Терентьевті РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-7 және 58-11 баптарына сәйкес “контрреволюциялық зиянкестер тобына” қатысқаны үшін ең жоғары жаза – ату жазаға, жеке меншігіндегі мүлікті тәркілеуге үкім шығарды [20, 21].

Ф.М. Кузьмин-Терентьевке қатысты сот үкімі 1937 жылы 21 қазанда орындалды.

Федор Михайлович Красноярск қаласында жерленген [22].

1957 жылы 9 тамызда РСФСР Жоғарғы Сотының Президиумы, РСФСР прокуроры орынбасарының наразылығын қарап, Красноярск аймақтық сотының арнайы алқасының 1937 жылғы 1 шілдедегі үкімін және РСФСР Жоғарғы Сотының арнайы алқасының 1937 жылғы 2 қазандағы Ф.М. Кузьмин-Терентьевке қатысты тағылған айыптың дәлелдемелерінің болмауына байланысты істі жоққа шығаруға үкім шығарды. [18, лл. 171-176].

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Исторический архив Эстонии. ЕАА. 404.1.2194. Дело Канцелярии Юрьевского ветеринарного института. Кузьмин-Терентьев Феодор Михайлович. ЛЛ. 1-69.
2. Мамедов Н.Ш. Деятельность Центральной (Казахской Краевой ветеринарно-бактериологической лаборатории (1917-1925 гг.) / В кн.: Научное обеспечение ветеринарных проблем в животноводстве Казахстана: Сборник научных трудов. – Том 52. – Алматы, 2006. – С. 78-86.
3. Архив Президента РК. Ф. 139. Оп. 1. Д. 1016. ЛЛ. 226-228.
4. ККУ «ГАКК» РФ. Ф. Р-2400. Д. П-7817. Т. 1. ЛЛ. 18, 21 – 21 об.
5. Мамедов Н.Ш. Материалы к истории возникновения Казахского института эпидемиологии и микробиологии (КИЭМ) // Гигиена, эпидемиология и иммунобиология. – Алматы, 2006. – № 1. – С. 122-129.
6. Мамедов Н.Ш. Историческая литература о возникновении первых научно-исследовательских учреждений в Казахстане: вымысел и действительность // Ветеринария. – с. Абай Алматинской области, 2010. – № 6. –С.68-72.
7. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 7. Л. 92.
8. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 2. Д. 421. ЛЛ. 170, 19
9. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 57. Св. 4. ЛЛ. 31-32.
10. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 2. Д. 428. Л. 175.
11. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 113. ЛЛ. 32-71.
12. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 122. Л. 225.
13. ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 150. ЛЛ. 320-321.
14. ГАКО РК. Р-191. Оп. 1. Д. 44. Л. 312.
15. URL: www.centrasia.ru
16. Казахский государственный аграрный университет – 70: Сборник (Составление и предисловие С.Б.Байзакова). – Алматы: Агроуниверситет, 1999. – С. 15.
17. Архив КазНАУ. Оп. 1-л. Св. 1. 1929-1931 гг. ЛЛ. 19 об. – 20.
18. КГКУ «ГАКК» РФ. Ф. Р-2400. Д. П-7817. Т. 8. ЛЛ. 171-176.
19. КГКУ «ГАКК» РФ. Ф. Р-2400. Д. П-7817. Т. 2. Л. 52.
20. КГКУ «ГАКК» РФ. Ф. Р-2400. Д. П-7817. Т. 6. ЛЛ. 238-249.
21. КГКУ «ГААК» РФ. Ф. Р-2400. Д. П-7817. Т. 7. Л. 113. 22. URL: www.lists.memo.ru/index11.htm