СЕЙДАЛИН Андрей Петрович (негізгі аты және тегі – Әбубекр Мукашевич КРЫМ-ГИРЕЙ СЕЙДАЛИН) /1881 ж.-1954 ж./ – әскери ветеринария дәрігері, колледж ассессоры, дворян, Қазақстанның мемлекеттік ветеринария қызметін ұйымдастырушылардың бірі (1920-1922 жж.), ВУ Казнаркомзем жауапты қызметкері.
А.П. Сейдалин Қостанай қаласында дүниеге келген, ұлты қазақ.
1904 жылы Казан ветеринария институтын бітіргеннен кейін, 1905 жылы 10 (23) қазанда Кубань облысының учаскелік ветеринария дәрігері болып тағайындалды. Біраз уақыттан кейін ол 8-ші Шығыс Сібір атқыштар дивизиясына ветеринариялық қызметке кірді, онда 1907 жылы 24 қарашада (7 желтоқсанда) еңбек сіңірген жылдары үшін колледж хатшысынан титулдық кеңесшіге дейін көтерілді, ал 1911 жылы 27 ақпанда А.П. Сейдалин ескі стильде титулдық кеңесшілерден колледж асессорына дейін көтерілді.
1913 жылы 25 желтоқсанда (7 қаңтарда) Егемен Императордың (патша Николай ІІ) ат-артилерия дивизиясының әскери ветеринария дәрігері А.П. Сейдалинге 3 дәрежелі Святой Станислав ордені берілді.
1920 жылдың қыркүйегінде Қазақстан Үкіметі А.П. Сейдалинді Казнаркомзем Цеветотдел меңгерушісі етіп тағайындады және оған бір мезгілде Казкрайвоенкомның ветеринариялық бөліміне (ВЧ) басшылық етуді тапсырды.
1920 жылы 21 қазанда А.П. Сейдалин Казнаркомзем Цеветотделдің “Ветеринариялық бюллетеньдер” мерзімді журналын шығару идеясын ұсынды, осыған орай барлық ветеринариялық мекемелерге мақаламен жіберілетін қолжазбаларға егжей-тегжейлі талаптары бар циркулярлы хат жіберілді. Циркулярда Қазақстанда түйе сияқты кең таралған жануар түріне ерекше назар аударылды, автордың пікірінше, түйе ол кезде жеткілікті зерттелмеген.
А.П. Сейдалин 1920 жылы 25 қазанда КАССР егіншілік халық комиссарының қарауына Қазақстанда ветеринария мен мал шаруашылығының дербес комиссариатын құру туралы ұсыныс енгізді, өйткені бір жағынан егіншілік, екінші жағынан ветеринария мен мал шаруашылығының міндеттері аз ортақ проблемалар мен міндеттерге ие.
1920 жылдың соңында А.П. Сейдалин қол қойған Цеветотдел туралы Ережеде алғаш рет Казнаркомзем Цеветотделінде Эксперименттік ветеринария институтын құру ұсынылды.
Бәлкім, 1921 жылдың басында А.П. Сейдалин қандай да бір себептермен Цеветотдел меңгерушісі болып жұмыс істемеді, ал Букеев губерниясына барып, Урда қаласына (қазіргі Ресей Федерациясының Астрахан облысының Нариманов қаласы) АХАЖ бөлімшесінің меңгерушісі қызметіне кірді.
1921 жылы 7 мамырда Казнаркомземнің № 72 бұйрығына сәйкес А.П. Сейдалин жаңадан ұйымдастырылған ГВЖБ бастығының орынбасары болып тағайындалды. Осыған байланысты ол 1921 жылдың маусым айының басында Урда қаласынан Орынбор қаласына жаңа жұмыс орнына келуге мәжбүр болды.
1922 жылы 10 қаңтарда А.П. Сейдалиннің бастамасымен Казнаркомзем ГВУ-нің Техникалық әріптесіне материалдық көмек алу үшін американдық ветеринария дәрігерлеріне өтініш дайындалды. Өтініште Қазақстанның ветеринариялық қызметкерлерінің “бірнеше айдан бері жалақысы, киімі мен аяқ киімі жоқ, кейбір жерлерде қайыршылыққа мәжбүр болған, сондай-ақ дәрі-дәрмектердің және ветеринариялық жабдықтардың басқа да түрлерінің болмауына байланысты емдеу қызметін жүргізу мүмкін еместігі” туралы айтылды (құжат, шамасы, американдық көмек әкімшілігі арқылы берілген / АРА/, оның бөлімшесі сол кезде тікелей Орынбор қаласында болған).
1922 жылғы 8 наурыздағы тезистерінде А.П. Сейдалин Жоғары тұрған органдардан Қазақстанда бар барлық ДББ-ны қажетті жабдықтармен, техникалық персоналмен және қаржылық құралдармен жабдықтауды талап етті, сонымен бірге ол 1921 жылы Мәскеуден “бірде-бір фунт дәрілік зат” алынбағанын атап өтті .
1922 жылдың наурызынан тамызына дейін А.П. Сейдалин Казнаркомзем ГВУ бастығы болып жұмыс істеді, содан кейін өз жұмысын Казвоенком ВЧ бастығы лауазымында жалғастырды. Оның бастамасымен Казвоенком ВЧ жанынан Орынбор әскери-ветеринария зертханасы құрылды.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының аяғы мен 30-шы жылдарының басында А.П. Сейдалин бірнеше рет Казнаркомпрос және Казнаркомзем алқаларының құрамына кірді, сондай-ақ Пленум мен Медсантруд Одағының Ревком мүшесі болды. Оған ауыл шаруашылығының қажеттіліктері үшін жас мамандарды даярлау және оларды ЖОО-ларды бітіргеннен кейін республика шаруашылығында, АШИ мен АЗВИ тәжірибесінде бөлу бойынша мемлекеттің жауапты тапсырмалары тапсырылды.
1935 жылы 1 қаңтарда А.П. Сейдалин Алма-Ата емдеу веткомбинаты штатына, жылқы аурулары бойынша мемлекеттік ветеринариялық инспектор лауазымына қабылданды.
1936 жылдың 9 наурызынан бастап, № 267 бұйрыққа сәйкес ол ВУ Казнаркомзем эпизоотиясы бойынша аға ветеринариялық дәрігер болып тағайындалды.
Жұмыстағы жоғары кәсібилігі мен принципшілдігі үшін ол қудаланды. Мәселен, 1936 жылдың қыркүйегінде Казнаркомзем ВУ басшылығы А.П. Сейдалинге 1937 жылға арналған эпизоотиялар бойынша бақылау сандарын көрсеткіштердің төмендеуіне қарай қайта қарау ұсынылды, бірақ ол бұл мәмілеге бармады және сол үшін сөгіс алды.
Қазақстанның ветеринария қызметіне басшылық ету кезеңінде А.П. Сейдалин ККЦВБЛ (кейіннен – ҚазҒЗВИ) жұмысына барынша ықпал етті) [1, 2, 3, 4, 5].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
- ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 6. Д. 1. Л. 10-10 об.
- ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 2. Л. 8-8 об.
- ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 7. Л. 59.
- ЦГА РК. Ф. 74. Оп. 8. Д. 501. Л. 93.
- Ветеринария Казахстана // Под ред. А.Р. Абишева. – Алма- Ата, 1970. – С. 48-51.