ОРАЛ ВЕТЕРИНАРИЯ ДӘРІГЕРЛЕРІ ҚОҒАМЫ ТАРИХЫНЫҢ ҚЫСҚАША ЖАЗБАСЫ
Орал қаласында ХІХ ғасырдың соңында құрылған Қазақстандағы ветеринариялық дәрігерлердің алғашқы ерікті бірлестігі туралы мәліметтер өте аз. Сонымен қатар, оның нақты құрылған күні әлі белгісіз [1, 2].
Орал ветеринариялық қоғамы туралы алғаш рет Қазақстанның ветеринариялық тарихының негізін қалаушы С.К. Кожакиннің диссертациялық жұмысында айтылды. Бұл ретте автор түпнұсқа тарихи құжаттарға иелік етпей, “1893 жылдан бастап Қазақстанда бірінен соң бірі облыстық ветеринариялық қоғамдар құрылды” деп мәлімдейді [3]. Автордың аталған деректері 21 жылдан кейін “Қазақстан ветеринариясы” кітабында жарияланды [4].
Ұсынылған мақалада архивтік және әдеби дереккөздер негізінде аталған ветеринариялық қоғамды тарихи қайта құруға, оның қалыптасуы мен дамуының ХІХ және ХХ ғасырлар тоғысындағы күрделі процестерін ашуға әрекет жасалды.
Қоғамды құрудың бастамашылары Орал облысының ветеринария дәрігерлері Артур Каспарович Кепп, Павел Маркович Макаров және М.А. Лащенко болды. Олардың ұсынысы Орал облысының ветеринариялық бөлімінің меңгерушісі, облыстық ветеринар, колледж кеңесшісі Анатолий Петрович Петровскийдің (1 сурет) “бұл іс болмайды” деген қарсылығына тап болды [5].
Кедергілерге қарамастан, бастамашылар дайындаған Орал ветеринариялық дәрігерлер қоғамы (ОВДҚ) Жарғысының жобасы 1898 жылы 8 (20) сәуірде Ресейдің ішкі істер министрі, Министр жолдас, сенатор, барон Икскуль атынан бекітіліп, ветеринариялық комитет Төрағасының міндетін уақытша атқарушы Рожнов атынан куәландырылды [6].
Жарғының § 1 сәйкес Қоғамның мақсаты – облыстағы эпизоотиялық жағдай мен үй жануарларының ауруларын зерттеу, сондай-ақ үй жануарларының жұқпалы ауруларының таралуына әсер ететін жергілікті жағдайларды зерттеу және аурулар жөнінде ветеринариялық статистикалық деректерді әзірлеу болды [6, С.1].
ОВДҚ жарғысының § 4 сәйкес, қоғамға Ресей Үкіметі үшін облыста малдың жаппай қырылуына қарсы күрес шараларын дайындау құқығы берілді [5, С.2].
Жарғының § 30 негізінде, Қоғам “Орал ветеринариялық дәрігерлер қоғамының еңбектерін”, аталған еңбектерге жеке қосымшалар мен ОВДҚ отырыстарының хаттамаларын шығаруға құқылы болды [6, С.7].
ОВДҚ 1898 жылы 2-3 (14-15) маусымда, 14 толық мүшелерден тұратын ветеринариялық дәрігерлердің жалпы жиналысында құрылды [7].
Жасырын дауыс беру арқылы, ОВДҚ бірінші төрағасы болып М.А. Лащенко, төрағаның көмекшісі – П.М. Макаров, хатшы – Андрей Александрович Дудукалов, қазынашы-кітапханашы болып – Александр Николаевич Рязанцев сайланды [7, Л. 5].
1898 жылы 2 (14) маусымда, Орал облысының ветеринария дәрігерлерінің жалпы жиналысының бірінші күні, төраға мен төраға көмекшісі сайланғаннан кейін, А.П. Петровский мен А.И. Клериков (2 сурет) күтпеген жерден ОВДҚ қатарынан кетті, осылайша хатшы мен қазынашы-кітапханашыны сайлау олардың қатысуынсыз өтті [7, Л.5].
А.П. Петровскийдің мұндай әрекетін, бәлкім, өзін емес, облыстың ветеринариялық қызметінің басшысын ОВДҚ төрағасы етіп сайлағанына наразылықтың белгісі деп санауға болады. Мұны, ОВДҚ төрағасы М.А. Лащенконың 1898 жылғы 1 (13) шілдеде қоғам мүшелерінің жалпы жиналысында оқыған, содан кейін ақпараттық парақ түрінде жарияланған сөзі дәлелдейді [5, Л. 1-2]. 1899 жылы 1 (13) шілдеде Орал облысының шалғай аудандарына іссапарға шыққандардың – А.А. Дудукалов, А.А. Рязанцевтің орнына, хатшы болып Алексей Иванович Барбар (3 сурет), қазынашы – кітапханашы болып Илья Ильич Кадыков [8] сайланды.
1904 жылы 5 (18) наурызда ОВДҚ басқарушы құрамы қайта сайланды. Қоғам төрағасы болып Константин Петрович Балашев (4 сурет) сайланды, төраға көмекшісі болып жаңадан П.М. Макаров, хатшы болып А.И. Барбар, қазынашы – кітапханашы болып Павел Константинович Бизянов (5 сурет) сайланды [9].
1914 жылы 28 ақпанда ОВДҚ ескі стилі бойынша жаңа Жарғы қабылданды. 1914 жылғы ОВДҚ Жарғысының § 29-на сәйкес, Қоғамның төрағасы “ғылыми ветеринариялық дәрежесі бар” адам болуы мүмкін екенін атап өту өте маңызды [10].
1914 жылы 18 (31) наурызда ОВДҚ өз қызметін қайта бастады. Жаңа Жарғыға сәйкес, ОВДҚ төрағасы – Ефим Петрович Никольский, төрағаның көмекшісі – Алексей Иванович Барбар, қазынашысы – Иван Иванович Богословский, хатшы болып Александр Матвеевич Кенигшатц сайланды [11].
ОВДҚ-ның соңғы отырысы 1918 жылы 4 қыркүйекте өтті, оған А.И. Барбар төрағалық етті. Отырыста, жасырын дауыс беру арқылы, ОВДҚ мүшелігіне 4 ветеринария дәрігері сайланды және басқа да ұйымдастыру мәселелері шешілді [12].
ОВДҚ-ы 20 жыл ішінде (1898-1918) 40-қа жуық отырыс өткізді, онда келесі баяндамалар талқыланды:
“Орал облысының Қалмақ учаскесіндегі аусыл, оның салдары және оған қарсы күрес” (автор. Юлиан Михайлович Власевич (6 сурет), 1899 ж.);
Доктор Красницкий әдісімен интравенозды антирабиялық егулердің маңызы “(автор. И.И. Космодамианский (7 сурет), 1904 ж.);
“Соңғы мәліметтер бойынша Ташкент қаласының ветеринариялық-санитариялық очеркі” (авт. И.М. Ковалевский, 1905 ж.);
“Комбинациялық әдіс бойынша ірі қара малды обаға қарсы егу техникасы” (авт. И.М. Ковалевский, 1905 ж.);
“Елді мекендердегі мал өлекселерін көмуге қауіпсіз орындарды бөлу және өлекселерді ұтымды жинау туралы” (авт. К.П. Балашев, 1905 ж.);
“Жылқы аусылы” (авт. Ю.М. Власевич, 1906 ж.);
“Кеңірдектің ісінуі кезінде сиырдағы трахеотомия туралы” (авт. И.И. Богословский, 1906 ж.);
“Слалихинск станицасында жануарлардың құтырық ауруы туралы хабарлама”(авт. И.И. Богословский, 1906 ж.);
“Орал облысындағы жылқылардың пироплазмозы (қазақша “сара-ауру”-“Сары ауру”)” (авт. А. Голяховский, 1914 ж.);
“Профессор А.В. Дедюлиннің әдісі бойынша аусылға қарсы екпелер туралы” (авт. А.И. Барбар, 1917 ж.);
“Аусыл (казац атауы “язычница”, қазақша атауы “аусыл”) және онымен профессор А.В. Дедюлиннің тәсілімен құлаққа егу арқылы күресу ” (авт. А.И. Барбар, 1917 ж.) [13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21].
ОВДҚ-ы облыс “халқына тегін тарату үшін мемлекеттік және орыс тілдерінде” үй жануарларының жұқпалы ауруларына қарсы күрес шаралары бойынша брошюралар мен ақпараттық парақтар дайындады [20, Л.15].
ОВДҚ хаттамаларының бір бөлігі “Қоғамдық ветеринария хабаршысы” журналында жарияланды [22].
1906 жылы 8 (21) наурызда И.И. Космодамианский Орал Орталық (ветеринариялық) бактериологиялық зертханасының жылдық есептерін шығаруға қаражат бөлуді сұрап, ОВДҚ басқармасына жүгінді [23].
1906 жылы И.И. Богословский, И.И. Космодамианский, П.М. Марков және Дмитрий Семенович Руженцовтан тұратын ОВДҚ комиссиясы балық шаруашылықтарына арналған аптечканың тізімін жасады [24].
1914 жылы ОВДҚ Орал облысында маңқамен күресу ережелері қайта қаралды [11, Л.350].
ОВДҚ Казан ветеринария институтының жанындағы ветеринария дәрігерлері қоғамымен, Харьков ветеринария институтымен және Орлов ветеринария қоғамымен белсенді іскерлік хат алмасуды жүргізді [6].
Ресей ІІМ ветеринария басқармасы Ресей Фармакопеясына кірмеген дәрі-дәрмектердің тізімін қарау және тиісті қорытынды беру бойынша әдістемелік көмек үшін ОВДҚ-на жүгінді [26,27].
1914 жылы сәуірде қоғам Лондоннан Х Халықаралық ветеринариялық конгресстің Ұйымдастыру комитетінің Бас хатшысының ресми шақыруын алды, шақыруда баяндама жіберу және осы конгреске қатысу үшін ОВДҚ-нан делегат таңдауды сұраған [28]. Бұл ОВДҚ-ның ветеринария білімін дамытудағы еңбегінің жоғары екенін мойындау болды.
Өзінің қарапайым қаражатынан ОВДҚ Харьков ветеринария институтының мұқтаж студенттеріне ақшалай көмек көрсетті [29].
ОВДҚ-ның кейбір мүшелері кейіннен Ғылым мен мемлекеттің көрнекті қайраткерлеріне айналды.
ОВДҚ Басқарма мүшесі И.И. Кадыков белгілі ветеринария хирургы, профессор, ветеринария ғылымдарының докторы болды, ол ветеринариялық жоғары оқу орындарына арналған “Жалпы хирургия” оқулығын жазды, ол жануарларды хирургиялық емдеудің көптеген әдістерінің авторы [30].
ОВДҚ мүшесі И.И. Космодамианский 1907 жылы Орал облысынан Ресей Мемлекеттік Думының II депутаты болып сайланды [3, С.284-285].
Айта кету керек, С.К. Кожакиннің “Қазақстандағы ветеринария тарихы” диссертациясында И.И. Космодамианскийдің тегі бұрмаланумен басылған [3, С. 284-285], содан кейін, түзетусіз, “Қазақстан ветеринариясы” іргелі кітабында жарияланған [4, С. 32-33].
Азаматтық соғыстың басталуымен және большевиктердің осы салада билікке келуімен ОВДҚ жойылды [31].
Қорытынды:
Шынайы тарихи құжаттардың негізінде, Қазақстанда ветеринария дәрігерлерінің алғашқы ерікті бірлестігі 1893 жылы емес, 1898 жылы құрылғаны анықталды, бұл туралы бұрын әдебиетте белгіленген.
ӘДЕБИЕТТЕР:
- Ветеринарная энциклопедия.-Том 4. – М., 1973.-С.543-544.
- Никитин И.Н., Калугин В.И. История ветеринарии.- М., 1988.-С.76-77.
- Кожакин С.К. История ветеринарии в Казахстане: Дис. … канд. вет. наук // НИ вет. инст. Каз. филиала ВАСХНИЛ.-Алма-Ата, 1949.-624 с.
- Ветеринария Казахстана. – Алма – Ата, 1970.-487 с.
- ЦГА РК. Ф. 827. Оп.1.Д.1. Л.1-4 об.
- Устав Уральского общества ветеринарных врачей. – Уральск, 1898.-11 с.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.1.Л. 5-5 об.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.1.Л. 18-19.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 29-30.
- ЦГА РК. Ф. 740 . Оп.1.Д.1.Л. 64-67 об.
- ЦГА РК. Ф. 700 . Оп.1.Д.18.Л. 350.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.3.Л. 59-60.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.1.Л. 9-17 об.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 1-1 об.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 14-18 об.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 82.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 21-23.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 87-89.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 131.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.3.Л. 12-15.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.3.Л. 33-36.
- Протоколы Уральского общества ветеринарных врачей // Вестник общественной ветеринарии. – СПб, 1904.- № 23.- С. 1224-1225.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 114-118.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.2.Л. 80-81 об.
- ЦГА РК. Ф. 827 . Оп.1.Д.1.Л. 18 об.
- ЦГА РК. Ф. 739 . Оп.1.Д.1.Л. 10-10 об.
- ЦГА РК. Ф. 740 . Оп.1.Д.1.Л. 91.
- ЦГА РК. Ф. 740 . Оп.1.Д.1.Л. 62-62 об.
- ЦГА РК. Ф. 740 . Оп.1.Д.1.Л. 99.
- Ветеринарная энциклопедия. – Том 3.- М., 1972.- С. 249.
- Большая Советская Энциклопедия. – Том 27. – 1977. – С. 63.